Kim byli grzechiści?

Władysław Kowalski-Grzech
Władysław Kowalski-Grzech

W ramach Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) wyodrębniło się wiele, często sprzecznych, kierunków politycznych. Jednym z najwcześniejszych byli tzw. grzechiści – nurt skupiony wokół Władysława Kowalskiego-Grzecha, współzałożyciela KPRP. Oskarżani o „sekciarstwo”, „dogmatyzm”, „antydemokratyzm” czy „antyleninizm”, faktycznie byli jedynym nurtem w partii, który konsekwentnie bronił komunistycznego programu i próbował zapobiec degeneracji międzynarodowego ruchu komunistycznego.

Submitted by Dyjbas on November 24, 2016

Władysław Kowalski-Grzech (1883—1937?)

Urodzony w Warszawie w 1883 r., Władysław Kowalski (pseud. Grzech, Ślusarski) jeszcze jako uczeń zaangażował się w działalność młodzieżowych organizacji socjalistycznych. Pierwszy raz został aresztowany w wieku 17 lat, a w 1903 r., w wieku 20 lat, wstąpił do PPS (działał w Krakowie, Łodzi, Warszawie). Po rozłamie w 1906 r. przeszedł do PPS-Lewicy, w której wkrótce stał się członkiem komitetu centralnego. W partii występował przeciwko tendencjom socjalpatriotycznym. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim, w Bernie, później w Paryżu i Fryburgu; z zawodu był ekonomistą. Do Warszawy wrócił w 1911 r. Określany był jako „elokwentny, nader ambitny i żądny popularności, dla jej zdobycia nie gardził frazesem demagogicznym”. Był jednym z autorów wspólnego oświadczenia antywojennego wydanego przez PPS-Lewicę, SDKPiL i Bund po wybuchu I wojny światowej. Jego spór z centrum PPS-Lewicy osiągnął punkt zwrotny na tzw. Konferencji Piotrkowskiej w 1915 r. Zawiedziony stanowiskiem swojej partii, w 1916 r., wraz z innymi lewicowcami dokonuje rozłamu, oskarżając kierownictwo (m.in. Marię Koszutską, pseud. Wera Kostrzewa) o oportunizm. Odrzuca program tzw. etapów pośrednich w walce rewolucyjnej, twierdząc, że wojna otwiera okres decyzyjnych walk klasowych, które potencjalnie doprowadzą do obalenia kapitalizmu. Obejmuje stanowisko zbliżone do Lenina i Lewicy Zimmerwaldzkiej. W rezultacie w maju 1916 r. Grzech i co najmniej 26 innych członków PPS-Lewicy odchodzi z partii i dołącza do frakcji SDKPiL „zarządowcy”.

Grzech równie szybko stał się jednym z kluczowych działaczy SDKPiL. W Warszawie wstąpił do Rady Miejskiej jako przedstawiciel SDKPiL. Brał udział w demonstracjach i strajkach, był działaczem socjaldemokratycznych związków zawodowych i publicystą partii. Mimo, że należał do frakcji „zarządowców”, nie pogłębiał frakcyjnych sporów. Ze względu na swoje lewicowe poglądy stał się jednak głównym przeciwnikiem Adolfa Warskiego, jednego z czołowych działaczy SDKPiL. W listopadzie 1916 r. po strajkach przemysłowych w Warszawie, władze niemieckie zaostrzyły represje wobec działaczy SDKPiL, PPS-Lewicy i Bundu. Kierownictwo SDKPiL, w tym Grzech, zostało aresztowane i wysłane do obozu jenieckiego w Havelbergu. Grzech wrócił do Warszawy dopiero w 1918 r. w wyniku zawieszenia broni z Niemcami i proklamacji niepodległości Polski. W tym czasie w Polsce rozwijał się ruch rad robotniczych, w których działanie Grzech, jak i całe SDKPiL, mocno się angażują. Grzech oficjalnie opuszcza Radę Miejską Warszawy twierdząc, że „najwyższą i jedyną władzą proletarjatu Warszawy musi być Rada Delegatów Robotniczych”. Pod koniec 1918 r. SDKPiL i PPS-Lewica dochodzą do porozumienia, i łączą się w jedną partię – Komunistyczną Partię Robotniczą Polski (KPRP).

Pod szyldem KPRP i jako członek jej komitetu centralnego, Grzech wciąż bierze aktywny udział w Radzie Delegatów Robotniczych m. Warszawy, gdzie propaguje rewolucyjne hasła: „zadaniem naszym będzie przepoić [rady robotnicze i związki zawodowe] hasłami wyzwalającego się proletariatu, hasłami Rewolucji Socjalnej, Dyktatury Proletariatu, Wszechwładzy Rad Delegatów Robotniczych, jako organów tej władzy”. Nawołuje do utworzenia czerwonej gwardii podporządkowanej Radzie Delegatów Robotniczych m. Warszawy, tak jak miało to miejsce w Zagłębiu Dąbrowskim. Chociaż już w lipcu 1919 r. rady robotnicze w Polsce zostają rozbite, Grzech kontynuuje działania na rzecz ich wskrzeszenia i urzeczywistnienia władzy robotniczej. Z czasem, jego rewolucyjna bezkompromisowość stawia go w konflikcie z kierownictwem KPRP, w rezultacie czego w partii wyodrębnia się nurt grzechistów.

Nazwa grzechiści pochodzi oczywiście od pseudonimu Grzecha. Jednak jest to mało prawdopodobne aby sami sympatycy ugrupowania się tak identyfikowali, raczej był to termin używany przez ich przeciwników politycznych a później rozpowszechniony w historiografii ruchu robotniczego w Polsce. Sama natura nurtu grzechistów, ich organizacja czy członkostwo, jest trudna do określenia. W źródłach historycznych przewijają się różni działacze KPRP rzekomo powiązani z Grzechem, m.in. Henryk Stein-Domski, Lucyna Baranowska, Włodzimierz Dąbrowski, Abram Wajcblum-Karolski czy Stanisław Bobiński. Część z tych działaczy była powiązana z Grzechem jeszcze za czasów PPS-Lewicy, kiedy razem z Grzechem przeszli do SDKPiL. Co jest jednak bardziej istotne, grzechiści znaleźli spore poparcie wśród aktywu robotniczego, szczególnie w Warszawie gdzie sam Grzech cieszył się znaczną popularnością. W 1922 r. III Międzynarodówka (Międzynarodówka Komunistyczna, tzw. Komintern) następująco opisała opozycję skupioną wokół Grzecha: „składa się z towarzyszy nie związanych żadnym wspólnym stanowiskiem zasadniczym, lecz jedynie krytycznym lub niechętnym stosunkiem do taktycznej linii partii i Międzynarodówki Komunistycznej albo też do poszczególnych wystąpień partii”. Sugerowało by to, że nie była to grupa rozłamowa czy nawet frakcja, a jedynie luźne ugrupowanie działaczy partyjnych i sympatyzujących robotników.

Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (1918-1925)

Wczesne dokumenty partii, jak i jej platforma polityczna ustalona na zjeździe organizacyjnym (1918 r., Warszawa), wyrażały poglądy mocno zbliżone do tych, które Grzech i jego zwolennicy rozwijali już wcześniej, w latach 1914-1918. Główne jej aspekty były następujące:

• Internacjonalizm. „Dla międzynarodowego obozu rewolucji socjalnej nie ma kwestii granic; opiera się ona na zasadzie wspólności interesów międzynarodowej klasy robotniczej, wykluczając wszelki ucisk narodowy i usuwając grunt spod wszelkich zatargów na tle narodowym i językowym zarówno w obecnych terytoriach granic, jak w stosunku do rozproszonych tzw. mniejszości narodowych”. „W okresie międzynarodowej rewolucji socjalnej, burzącej podstawy kapitalizmu” proletariat musi odrzucić „wszelkie hasła polityczne, jak autonomia, usamodzielnienie, samookreślenie, oparte na rozwoju form politycznych okresu kapitalistycznego”.
• Zerwanie z II Międzynarodówką, której partie w dziedzinie politycznej przystosowały się „do walki wyłącznie parlamentarnej o reformy”, a w dziedzinie ekonomicznej „do walki o udział w powodzeniach kapitału ojczystego”. Partii, których większość wraz z wybuchem wojny „dojrzała do ostatecznej zdrady podstawowych postulatów socjalizmu, międzynarodowości i walki klas, do zsolidaryzowania się ze swymi burżuazyjnymi rządami, do bezpośredniego udziału w wojnie pod obłudnymi hasłami obrony narodowej”.
• Odrzucenie etapów pośrednich w walce o socjalizm. Wraz z wybuchem I wojny światowej i rewolucji w Rosji „otworzyła się era bezpośredniej walki o urzeczywistnienie ustroju socjalistycznego, era rewolucji socjalnej”. Partia ma wprowadzać codzienne starcia o podłożu ekonomicznym „w łożysko walki o zniesienie kapitalizmu, o zaprowadzenie gospodarki socjalistycznej drogą dyktatury proletariatu”.
• Dyktatura proletariatu, która może być tylko zrealizowana gdy cała władza przejdzie „w ręce proletariatu miast i wsi, zorganizowanego w Radach Delegatów Robotniczych”.
• Potrzeba partii kadrowej, która skupiać będzie „najbardziej świadome i najbardziej rewolucyjne zastępy robotnicze w ramach organizacji partyjnej dla nadania całemu ruchowi rozmachu i świadomości celu”.

W latach 1918-1920 KPRP była zgodna co do tych pozycji i przez to w dużej mierze wolna od wewnętrznych konfliktów politycznych. Występowały drobne spory na temat stosunku partii do wyborów sejmowych czy tworzenia odrębnych komunistycznych związków zawodowych, lecz nie przyjmowały one form walk frakcyjnych, nie prowadziły do utworzenia się odrębnych kierunków politycznych w ramach partii. Sytuacja ta zmieniła się dopiero w 1921 r. Wtedy rozpoczął się proces zmiany orientacji politycznej partii, przeciwko której wystąpili grzechiści. Za zmianami w programie i taktyce partii stały cztery główne czynniki:

• Represja ze strony państwa w odpowiedzi na wojnę polsko-radziecką. Między lipcem a sierpniem 1920 r. około 2 000 członków KPRP znalazło się w więzieniach. W samej Warszawie aresztowano około 600 komunistów. Wyroki sięgały nawet do 12 lat ciężkiego więzienia. Innymi słowy, partia straciła swój oryginalny aktyw, w wielu miejscach wręcz przestała istnieć. Ze względu na „biały terror” państwa polskiego, komuniści „nie byli wprost w stanie pokazywać się na ulicach, zebrać się choć w liczbie kilku osób” (Warski).
• Napływ nowych członków do KPRP, którzy w jakimś stopniu wypełnili lukę po okresie aresztowań (w 1921 r. partia nadal miała mniej członków niż w 1919 r.). W latach 1920-1921 do KPRP przeszły opozycyjne ugrupowania lewicowe z PPS (m.in. PPS Opozycja) i część działaczy z Poalej Syjon i Ferajnigte. W następnych latach również Kombund, wywodzący się z Bundu, oficjalnie połączył się z KPRP. Nowi członkowie nie wyzbyli się jednak wszystkich przejawów reformizmu czy nacjonalizmu, co z czasem zaczęło wpływać na wewnętrzną politykę KPRP.
• Stabilizacja sytuacji zarówno w kraju, jak i poza jego granicami: w Polsce – likwidacja Rad Delegatów Robotniczych, uchwalenie konstytucji marcowej, porażka Armii Czerwonej; za granicą – klęska „Akcji Marcowej” w Saksonii, dążenia Rosji Radzieckiej do współistnienia z mocarstwami kapitalistycznymi (traktaty pokojowe, porozumienia handlowe). Dla niektórych członków partii brak natychmiastowych perspektyw na rewolucje był pretekstem do odejścia od pozycji oryginalnej platformy politycznej KPRP.
• Nacisk ze strony Kominternu jak i samego Lenina na zmiany polityczne i organizacyjne w partii. W 1921 r. wydane zostało polskie tłumaczenie „Dziecięcej choroby «lewicowości» w komunizmie”, tekst ten przyczynił się do zrewidowania dotychczasowych poglądów części kierownictwa partyjnego. W rękach centrum KPRP (Warski, Wera Kostrzewa, Maksymilian Horwitz-Walecki – tzw. 3W), a później i partyjnej prawicy, argumenty Lenina stały się użyteczną bronią przeciwko lewicy.

Wszystkie te czynniki doprowadziły do stopniowej zmiany w składzie jak i poglądach dominujących w partii. Między KPRP lat 1918-1920, a KPRP po represjach 1920 r. była odczuwalna różnica. W dodatku odbudowa partii po 1920 r. odbywała się według nowych zasad, z coraz to większą ingerencją Kominternu. Ponieważ międzynarodowa rewolucja z dnia na dzień okazywała się czymś bardziej odległym niż przedtem myślano, w desperacji Komintern proponował coraz to nowe pomysły na zgromadzenia wokół siebie mas robotniczych i chłopskich. Często oznaczało to odrzucenie swoich wcześniejszych deklaracji. Było to skutkiem postępującej degeneracji Kominternu, a co za tym stało, degeneracji partii bolszewickiej (Rosyjskiej Partii Komunistycznej, RKP(b)), która miała w Międzynarodówce największe wpływy. Rok 1921 i X Zjazd RKP(b) wyraźnie odzwierciedlały ten proces – stłumienie powstania w Kronsztadzie, zakaz tworzenia frakcji w partii, wprowadzenie NEPu. W Rosji, tak jak i w innych krajach, już w 1920 r. ruch rad robotniczych wygasał. Rzeczywista władza przechodziła z rąk klasy robotniczej w ręce Sovnarkomu, Rady Komisarzy Ludowych. III (1921 r.) i IV (1922 r.) Kongres Międzynarodówki zaaprobowały poważne zmiany taktyczne – front jednolity, tj. polityka zbliżania się i współpracy z partiami socjalugody (w Polsce chodziło głównie o PPS), żądania częściowe (reformy), rewolucyjny parlamentaryzm (parlament jako trybuna służąca do mobilizacji mas), walka o rząd robotniczy (w przeciwieństwie do dyktatury proletariatu). Grzechiści jako jedyni w KPRP dostrzegali ten proces degeneracji i próbowali mu zapobiec.

II Konferencja KPRP (1921 r., Warszawa) zaakceptowała „21 warunków przynależności do Międzynarodówki Komunistycznej”. Chociaż KPRP bojkotowała wybory w 1919 r., teraz pojawiła się kwestia udziału partii w parlamencie, taktyka aprobowana przez Komintern i Lenina. Broszura Horwitza-Waleckiego z 1921 r., „O taktyce i stosunku do parlamentaryzmu”, stwierdzała, że „dalszy bojkot byłby błędem, bo znaczna część klasy robotniczej, całe masy i tak, brały udział w wyborach”. Po dyskusji na II Konferencji, opowiedziano się za udziałem partii w wyborach, lecz nie bez sprzeciwu ze strony m.in. Grzecha. Ostrzegał on, że to tendencje oportunistyczne najwięcej zyskają z miejsc w parlamencie i stwierdził, że w Kominternie partia powinna poprzeć linię anty-parlamentarną. Właśnie podczas II Konferencji w partii wyodrębnił się kierunek grzechistów, broniących platformy politycznej KPRP przeciwko próbom rewizji ze strony grupy 3W (Warski, Wera Kostrzewa, Walecki).

Na III Konferencji KPRP (1922 r., Gdańsk) grzechiści najgłośniej dali o sobie znać. Wyróżniły się wtedy w partii trzy różne nurty – pierwszy, reprezentowany przez Warskiego i Koszutską, z poparciem Kominternu, opowiadał się za frontem jednolitym, za podziałem ziemi między chłopów, i za udziałem w wyborach parlamentarnych. Drugi, lewicowy nurt wokół Grzecha, odrzucał front jednolity i parlamentaryzm, postulował kolektywizację ziemi. Trzeci, umiarkowany nurt był reprezentowany przez Steina-Krajewskiego i Juliana Bruna. Na konferencji Grzech nie tylko podtrzymywał dotychczasową politykę partii, blokując jej zmiany, ale też poddał krytyce sytuację w Rosji. Wyraził sprzeciw wobec NEPu, oskarżył Lenina o politykę kompromisu i stwierdził, że RKP(b) ma negatywny wpływ na Komintern. Według Grzecha, jak i platformy politycznej KPRP, I wojna światowa rozpoczęła okres decyzyjnych walk klasowych. Wszelkie próby powrotu do polityki przedwojennego ruchu socjalistycznego, na dodatek polityki jej umiarkowanego odłamu (program tzw. etapów pośrednich, udział w burżuazyjnych wyborach, współpraca z kierownictwem PPS) był krokiem wstecz, odejściem od lekcji wyuczonych przez doświadczenia rewolucji w Rosji i ruchu rad robotniczych na terenach Polski. Nie był to też przypadek, że rewizję poglądów KPRP chciała przeprowadzić grupa 3W – już wcześniej w PPS-Lewicy Grzech ścierał się z Koszutską, a w SDKPiL z Warskim. Te spory ponownie się zaostrzyły. W odpowiedzi na jego zarzuty, rozpoczął się polityczny atak na Grzecha w ramach partyjnej gazety „Nowy Przegląd”. Warski oskarżył Grzecha o „dziecięcą chorobę lewicowości”, określił grzechistów jako „nasi kaapedyści” (od KAPD, Komunistycznej Partii Robotniczej Niemiec, lewicowego rozłamu Komunistycznej Partii Niemiec, KPD), „kierunek pseudo-rewolucyjny” który wykorzystuje „frazesy syndykalistyczno-anarchistyczne”. Od tego momentu podobne argumenty, oskarżenia o sekciarstwo i dogmatyzm, zaczęły być używane do zwalczania wszelkich przejawów lewicowości w partii.

Również w 1922 r., podczas IV Kongresu Kominternu, Grzech złożył skargę na kierownictwo KPRP, wysuwając oskarżenia o oportunizm (próby dotarcia do mas poprzez złagodzenie propagandy i programu partyjnego, przez co partia traciła swój charakter polityczny) i likwidatorstwo (podważanie potrzeby istnienia nielegalnego podziemia i akcentowanie działań legalnych stanowiło zagrożenie dla samego istnienia partii). W odpowiedzi Komintern zwołał specjalną komisję aby zbadać sytuację w KPRP. Grzech sformułował cztery główne zarzuty wobec nowego kursu partii:

• Przyjęcie taktyki jednolitego frontu. „Rząd Sowiecki chciałby wyzyskać wszystkie środki dla poparcia swej polityki. Pod tym względem wpływ socjalugody i socjaloportunizmu na politykę burżuazyjnych rządów może posiadać duże znaczenie. Taktyka jednolitego frontu, nawiązując kontakt z socjalugodą, pozwala wykorzystać te wpływy”.
• Stosunek partii do chłopstwa. Głoszenie haseł typu „ziemia dla chłopów” to „łapichłopstwo”, które podważa niezależność polityczną proletariatu. Przykładem tego była sytuacja w Rosji, gdzie „dyktatorem gospodarczym stał się chłop”.
• Kwestia narodowościowa. Poparcie „samostanowienia narodów” to działania wspierające nacjonalizm. Partia powinna sprzeciwiać się nie tylko imperialistycznym zachciankom państwa polskiego, ale również nacjonalistycznym aspiracjom Ukraińców, Białorusinów, Litwinów i Żydów.
• Udział komunistów w wyborach parlamentarnych. „W okresie rewolucji socjalnej, a zwłaszcza od chwili komunistycznej rewolucji w Rosji, walka o system Rad Delegatów Robotniczych stała się realnym hasłem mas proletariackich całego świata”. Powrót do parlamentaryzmu, nawet „rewolucyjnego”, wprowadza zamieszanie w szeregach robotniczych i daje pole do działania elementom reformistycznym.

Źródło zmiany kursu politycznego KPRP Grzech upatrywał w samym składzie partii, w starych działaczach PPS-Lewicy (m.in. część 3W) i grupach, które w roku 1920-1921 weszły do KPRP (wyżej wspomniana PPS Opozycja, część działaczy z PPS, Poalej Syjon i Ferajnigte). Komisja stwierdziła, że „oskarżenia wymierzone przeciwko polityce Komitetu Centralnego partii pozbawione są wszelkiej podstawy”, że stanowisko opozycji Grzecha „jest we wszystkich poruszonych przez nią kwestiach zupełnie błędne i szkodliwe i znajduje się w ostrym przeciwieństwie do taktyki Międzynarodówki Komunistycznej”. Komintern wezwał KPRP „aby szła dalej po drodze po której poprowadziła ją jej własna rewolucyjna taktyka oraz uchwały kongresów Międzynarodówki Komunistycznej”, i zalecił „wzmocnienie ideowej i organizacyjnej dyscypliny w partii”. Ostrzegł, że pójście za radami opozycji zamieniłoby partię w „zastygłą sektę”. I tak wszystkie uwagi Grzecha i opozycji zostały stanowczo odrzucone.

Na II Zjeździe KPRP (1923 r., Bołszewo pod Moskwą) z polecenia Międzynarodówki przypieczętowany został nowy kurs partii. Zjazd utworzył Biuro Polityczne mające osłabić wpływy opozycji i zapewnić przestrzeganie polityki Kominternu. Pierwsza platforma polityczna KPRP została poddana krytyce i w wielu kwestiach odrzucona. Stefan Bartoszewski-Królikowski stwierdził, że partia musi teraz reprezentować „naród przeciw klasie kapitalistów, a nie klasę robotniczą przeciw narodowi”. Warski stwierdził, że w 1918 r. „nie mieliśmy w kraju tej klasy, która miała dokonać i przeprowadzić rewolucję socjalistyczną” – tj. klasy robotniczej. Według niego równie istotną rolę odgrywali chłopi, których partia zignorowała. Henryk Lauer-Brand zalecał rozpoczęcie rozmów z ugrupowaniami takimi jak PSL „Wyzwolenie”, PPS, a nawet środowiskami POW, w celu utworzenia jednolitego frontu. Ostatecznie partia poparła hasła walki o rząd robotniczo-chłopski, jednolity front, prawo narodów do samostanowienia, ziemię dla chłopów. Znowu nie obyło się jednak bez oporu, sama Wera Kostrzewa zauważyła, że w partii „każda nowa myśl spotyka się z zaciekłym oporem, a gdy decydujemy się, to nie dlatego, żeśmy sprawę ostatecznie przemyśleli i ustalili swe poglądy, ale pod naciskiem z zewnątrz”. Rzeczywiście zmiany były w dużej mierze narzucone z zewnątrz przez Komintern i dopiero wtedy akceptowane przez kierownictwo (łącznie z Kostrzewą, która była jednym z głównych zwolenników polityki Kominternu w KPRP). Można by natomiast polemizować jak „nowe” te poglądy naprawdę były a do jakiego stopnia odzwierciedlały powrót do polityki II Międzynarodówki.

O grzechistach na II Zjeździe mówiono już tylko w czasie przeszłym – „straszną jest oczywiście rzeczą, gdy partia jest w momencie bezpośredniej walki zagrożona od wewnątrz, gdy jej spoistość jest podważona przez opozycję [...] Śmiem tu oświadczyć, że u nas o tym mowy już być nie może. Było tak w dużym stopniu za czasów Ślusarskiego [Grzecha]. Jeśli słuszne jest, żeśmy w stosunku do Ślusarskiego byli za łagodni, żeśmy w nie dość zdecydowany sposób odpowiadali na jego podważanie zdolności bojowej partii, to tylko dlatego, że nie chcieliśmy poprzez Ślusarskiego uderzyć w tych robociarzy, co szli za Ślusarskim z pobudek ideowych, ze względu na niedostateczne jeszcze orientowanie się w zagadnieniach politycznych. Chcieliśmy utrzymać przy partii, a nie odtrącać tych robociarzy i dziś rzec można, że nam się to udało. Jeśli są dziś jeszcze resztki opozycji, to w każdym razie jest ona zupełnie lojalna i podporządkowuje się nakazom partii”. Sam Grzech, po utraceniu poparcia w partii i potępieniu przez Komintern, został odsunięty od pracy partyjnej w 1923 r.

W 1925 r. działacz lewicy partyjnej Stein-Domski miał jeszcze jedną szansę na zmianę kursu politycznego KPRP. Dzięki frakcyjnym kłótniom w rosyjskiej partii i dalszym rozszerzeniu się rosyjskich wpływów nad Międzynarodówką, Domski był w stanie wspiąć się na pozycje kierownicze. Na III Zjeździe KPRP (1925 r., pod Moskwą) odniósł pewien sukces w odrzuceniu niektórych uchwał II Zjazdu – wkrótce jednak te same wpływy rosyjskiej partii i konsekwencje „bolszewizacji” KPRP (która w tym okresie przyjęła nazwę Komunistyczna Partia Polski, KPP) spowodowały też i rychły upadek Domskiego. Został on odsunięty od pracy partyjnej w 1926 r. a później w Rosji, razem z Zofią Unszlicht-Osińską, związał się z opozycją Trockiego i Zinowjewa.

Internacjonalistyczny komunizm

Żeby w pełni zrozumieć znaczenie grzechistów, trzeba wziąć pod uwagę sytuację w międzynarodowym ruchu komunistycznym tamtych lat. Grzech i jego zwolennicy nie byli odosobnieni w swojej krytyce. W Rosji już w 1918 r. zawiązało się ugrupowanie Lewicowych Komunistów (Bucharin, Prieobrażenski), przeciwnych podpisywaniu traktatu brzeskiego i porozumień handlowych z państwami kapitalistycznymi. W 1919 r. Grupa Centralizmu Demokratycznego, tzw. decyści (Obolenski-Osinski, Smirnow, Sapronow), zalecali powrót do dyktatury proletariatu, by uniemożliwić partii bolszewickiej stawianie się ponad radami robotniczymi. W 1923 r. Gawriił Miasnikow utworzył Robotniczą Grupę Rosyjskiej Partii Komunistycznej, która mocno krytykowała wprowadzenie NEPu. W Niemczech w 1920 r. powstała KAPD, lewicowy odłam KPD, na czele z takimi teoretykami jak Herman Gorter czy Antonie Pannekoek. KAPD, wraz z Miasnikowem, brytyjską Komunistyczną Partią Robotniczą Sylvii Pankhurst, i podobnymi formacjami w Holandii, Belgii i Bułgarii, utworzyła Komunistyczną Międzynarodówkę Robotniczą w 1922 r. (czasem zwaną IV Międzynarodówką, aczkolwiek nie miała ona nic wspólnego z ruchem trockistowskim, który dopiero później się wyodrębnił). We Włoszech w 1921 r. utworzono Komunistyczną Partię Włoch (PCd’I), głównie dzięki staraniom lewicy z Amadeo Bordigą na czele. Lewica jednak została stopniowo odsunięta od władzy w ramach „bolszewizacji” PCd’I. W 1925 r. działacze tacy jak Onorato Damen, Francesca Grossi i Bordiga podjęli krytykę degeneracji PCd’I i utworzyli Komitet Intesy (Komitet Porozumienia). Komintern zażądał wydalenia z PCd’I wszystkich, którzy poparli Komitet. Włoskiej lewicy udało się jednak zreorganizować poza włoską partią, najpierw w 1928 r. jako Frakcja Lewicowa Komunistycznej Partii Włoch, a później w 1943 r. jako Komunistyczna Partia Internacjonalistów. Istniało też wiele innych ugrupowań, które w różnym stopniu zbliżały się do pozycji lewicowych komunistów (np. Opozycja Robotnicza w Rosji na czele z Szlapnikowem i Kołłontaj, czy Zdeterminowana Lewica w Niemczech).

Opozycja Grzecha miała dużo wspólnego z nurtami lewicowych komunistów i podobnymi metodami była zwalczana. Niestety nigdy nie ewoluowała poza KPRP jako samodzielna frakcja czy partia i z tego co wiadomo nigdy nie nawiązała kontaktu z ugrupowaniami lewicowych komunistów poza krajem (prawdopodobnie nawet z KAPD, do której była tak często przyrównywana). Grzech zaprzestał aktywności politycznej po tym jak został odsunięty od partii i potępiony przez Komintern. W Rosji od 1926 r. znalazł zatrudnienie w radzieckiej służbie dyplomatycznej i handlu zagranicznym. W 1934 r., w ramach wielkiej czystki, został aresztowany przez NKWD i osadzony w więzieniu na podstawie fałszywych oskarżeń. Zmarł w niewoli, najprawdopodobniej w 1937 r. Chociaż Grzech przegrał bitwę o utrzymanie rewolucyjnego i komunistycznego charakteru partii, wszystkie jego ostrzeżenia okazały się trafne: przez nacisk Kominternu, politykę Stalina, i upadek rewolucyjnej fali w Europie, „komunizm” KPP stał się faktycznie instrumentem polityki zagranicznej ZSRR, a dla wielu członków partii Naród, Państwo i Partia stały się czymś świętym. Wczesna polityka partii była zwalczana ponieważ uważano, że zawierała „błędy luksemburgizmu”. Członkostwo KPP wzrosło kosztem akceptacji oportunistycznych zmian, a ostatecznie partia została rozbita i wymordowana przez reżim stalinowski.

Ciekawą kwestią jest to, co stało się z grzechistami po 1923 r. Duża ich część na pewno podporządkowała się partyjnej dyscyplinie. Ale czy Józef Golędzinowski, jeden z założycieli Anarchistycznej Federacji Polski (AFP) w 1926 r., były członek SDKPiL i KPP, był w jakikolwiek sposób powiązany wcześniej z Grzechem? A co z rozłamowcami z KPP i Związku Młodzieży Komunistycznej, którzy w 1928 r. również wstąpili do AFP? Co z Polską Frakcją Trockistów z 1927 r. czy Związkiem Komunistów-Internacjonalistów Polski, który swój początek miał w 1931 r. jako frakcja w KPP? Na pewno żadna z tych organizacji bezpośrednio nie powoływała się na Grzecha, a sam Grzech nie był anarchistą ani trockistą. Nie można jednak wykluczyć wcześniejszych powiązań między lewicowymi rozłamowcami z KPP, wyodrębniającymi się po 1923 r., a nurtem grzechistów. Ostatecznie jednak pamięć o grzechistach przepadła, a ich wkład w rozwój i obronę autentycznie komunistycznego programu nie został świadomie podjęty i rozwinięty przez żadne lewicowe ugrupowania w Polsce.

Kim więc byli grzechiści? To współzałożyciele pierwszej polskiej partii komunistycznej, działacze ruchu rad robotniczych. To jedyna opcja polityczna w Polsce w latach 1915-1923, która konsekwentnie podjęła krytykę parlamentaryzmu i socjalugody (ruch anarchistyczny został rozbity w trakcie I wojny światowej i odrodził się dopiero w 1926 r.). To bojownicy o wyzwolenie klasy robotniczej spod jarzma kapitału, stale ścigani przez państwo polskie ale ostatecznie zamordowani przez stalinowską kontrrewolucję. To część szerszej internacjonalistycznej tendencji, która sprzeciwiła się degeneracji Międzynarodówki i broniła najlepszych tradycji ruchu socjalistycznego.

Dyjbas,
Listopad 2016

Powyższy tekst nawiązuje w dużej mierze do artykułu pt. Krótka historia Komunistycznej Partii Robotniczej Polski

Zobacz też:

Włoska lewica komunistyczna- krótka internacjonalistyczna historia

Anglojęzyczny zbiór prac o lewicy komunistycznej. Niestety niewiele z tych prac zostało przetłumaczonych na język polski, ale można tutaj wyróżnić zbiór przetłumaczonych artykułów Bordigi i dwa artykuły Pannekoeka – Rewolucja Robotnicza i Rady Robotnicze.

Comments